Od głowy do pięty (Od stóp do głów).
Władysław Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Warszawa 1989, s. 13.
Od przypadku do przypadku.
Czesław Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 9.
Jezus Chrystus
Po ich owocach ich poznacie.
Wulgata, Ewangelia Mateusza 7:15, 20
Od największych do najmniejszych. (od spraw najważniejszych do najbardziej błahych.)
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 21.
Od podeszwy stopy do głowy jego. (od stóp do głów.)
Wulgata, Księga Hioba 2, 7
Uprzedzając fakty (dosł. z góry). (pojęcie filozoficzne sformułowane przez Immanuela Kanta oznaczające to, co wcześniejsze, pierwotne, nie podlegające dowodzeniu.)
W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych..., Warszawa 1989, s. 40.
Od słów do rękoczynów.
Cz. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 34.
Seneka
Od innego oczekuj tego, co robisz drugiemu; jak Kuba Bogu, tak Bóg Kubie.
Z deszczu pod rynnę, z pieca na łeb (dosł. z koni na osły).
W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych..., Warszawa 1989, s. 11.
Wergiliusz, Eklogi 3, 60
Początek od Jowisza. (zaczynać od osoby lub sprawy najważniejszej.)
Horacy, O sztuce poetyckiej, 147
Od jaja. (od początku.)
Horacy, Satyry I, 3, 6
Od początku do końca (dosł. od jajka do jabłek).
Tytus Liwiusz
Od założenia miasta [Rzymu]; od początku.
W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych..., Warszawa 1989, s. 13.
Nieobecny traci.
W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych..., Warszawa 1989, s. 12.
Pod nieobecność oskarżonego.
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 9.
I otrze Bóg wszelką łzę z oczu ich.
Wulgata, Apokalipsa wg św. Jana
Sztuka jest skończona. (ostatnie słowa Oktawiana Augusta.)
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 10.
Dokonane prace przyjemne.
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 9.
Jak świadczą akta.
Terencjusz
Nie rób tego [co już jest zrobione]!
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 11.
Minucjusz Feliks, Octavius 36
Niech będą sądzone czyny człowieka, a nie jego godność.
Plaut
Trafiłeś w sedno (dosł. dotknąłeś rzeczy igłą).
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 11.
Na obraz bowiem Boży stworzony jest człowiek.
Wulgata, Księga Rodzaju
Swetoniusz
Na czas nieokreślony (dosł. do greckich kalend).
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 13.
Ignacy Loyola
Dla większej chwały Bożej.
W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych..., Warszawa 1989, s. 16.
Do lepszych czasów; obyśmy się spotkali w lepszych czasach.
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 13.
Seneka
W trudnościach odwołuj się do rozumu.
Seneka
Dobry człowiek z radością przyjmuje napomnienia.
Młodość jest czasem nauki, ale żaden wiek nie jest zbyt późny do podjęcia nauki.
Przyjdź Królestwo Twoje. (prośba z modlitwy Pańskiej.)
Przeciwności uczą pobożności.
Horacy
Pamiętaj zachować spokój umysłu tak w nieszczęściu jak i w powodzeniu.
Seneka
Wszystkich zrównuje proch; rodzimy się nierówni, równi umieramy.
Towarzyszką długu jest nędza.
Pliniusz Młodszy
Najmilszym okresem życia jest młodość.
patrz Iacta alea est
Kości, wino i Wenus, przez to stałem się nędzarzem.
W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych..., Warszawa 1989, s. 24.
Seneka
Cudze błędy [winy] mamy na oku, nasze poza nami.
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 19.
Cieszyć się z cudzego nieszczęścia to radość nieludzka.
Wada podrasta i życie jej jest podtrzymywane, gdy jest w ukryciu.
Salustiusz
Ludzie mają co innego w sercu, co innego na języku.
Co innego jest dotrzymać słowa, co innego obiecać.
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 19.
Co innego miłość, co innego namiętność.
Matka Karmicielka. (podniosły tytuł nadawany od średniowiecza uczelniom wyższym.)
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 20.
Jeden uczy drugiego.
Seneka
Trzeba żyć dla innych, jeśli chcesz żyć z pożytkiem dla siebie.
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 20.
Plautus
Zakochani są jak szaleńcy.
Czesław Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 21.
Terencjusz
Kłótnie kochanków umacniają ich miłość.
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 21.
Seneka
Głód nie ma ambicji.
Przyjaciele to złodzieje czasu.
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 22.
U przyjaciół wszystko jest wspólne.
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 22.
Stracić przyjaciela to największa ze strat.
Cyceron
Pewnego przyjaciela poznaje się w niepewnej sytuacji.
Przyjaciel to największy skarb w życiu.
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 23.
Arystoteles
Przyjacielem Plato, lecz większą przyjaciółką prawda.
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 23.
Przyjaciel głupich stanie się do nich podobny; kto z kim przestaje, takim się staje.
Słusznie traci swoje, kto sięga po cudze.
Teokryt
Ślepa miłość.
Pliniusz Młodszy
Miłość najlepszym nauczycielem.
Miłość nie szuka, miłość znajduje.
Wergiliusz
Miłość dla wszystkich jednaka.
Miłość ojczyzny naszym prawem. (motto polskiej husarii; napis na frontonie warszawskiej Biblioteki Krasińskich.)
Władysław Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Warszawa 1989, s. 30.
Miłość usuwa strach.
zob. Omnia vincit amor...
Kocham cię, kochaj mnie.
Niepewne lekarstwo lepsze niż żadne.
Wergiliusz, Eklogi 3, 93
Wąż w trawie. (ukryte niebezpieczeństwo.)
Jestem winien duszę (zadłużony po uszy.)
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 24.
Cyceron
Praca karmi umysły.
Chory umysł zawsze błądzi.
Ogłaszam wam radość wielką: mamy papieża. (tradycyjna formuła ogłoszenia wyboru nowego papieża.)
Rok ubiegły zawsze lepszy.
Idź precz, szatanie! (tłum. z gr. hypage satana.)
Wulgata, Ewangelia Mateusza
Woda i chleb to życie psa.
Tacyt
Mistrz dobrego smaku. (o Petroniuszu.)
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 27.
Łuk zbytnio naciągnięty pęka.
Początki są trudne (dosł. pierwsza droga jest stroma).
Zgubnym argumentem jest tłum.
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 28.
Wergiliusz, początek Eneidy
Opiewam czyny orężne męża.
Sztuka żywi twórcę.
Czesław Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 29.
Sztuka cenniejsza niż złoto i [drogie] kamienie.
W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych…, Warszawa 1989, s. 44.
Owidiusz
Sztuką jest ukryć sztukę.
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 29.
Sztuka jest filozofią. życia.
Hipokrates
Sztuka długotrwała, życie krótkie.
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 29.
Sztuka małpująca naturę.
W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych…, Warszawa 1989, s. 44.
Sztuki wyzwolone. (średniowieczna nazwa siedmiu sztuk świeckich.)
W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych..., Warszawa 1989, s. 45.
Umiejętności służą życiu, mądrość nim włada.
Dzieło mistrza chwali.
Potrzeba [jest] jedyną władczynią Sztuki.
W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych..., Warszawa 1989, s. 45.
Marek Terencjusz Warron
Osioł przy lirze; pasuje jak wół do karety.
W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych..., Warszawa 1989, s. 46.
Osioł dla osła jest najpiękniejszy.
Osioł nad osłami [na wieki wieków]. (osioł do kwadratu, wyjątkowy głupiec.)
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 88, s. 30.
Osioł na dachu. (zła wróżba.)
Douczając się nieustannie dochodzę do starości.
Jezus Chrystus, Wulgata, Ewangelia św. Mateusza
Strzeżcie się fałszywych proroków.
Horacy
Śmiałym los sprzyja i bojaźliwych odtrąca.
Odważnych los wspiera [i koroną wieńczy].
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 31.
Słuchaj dużo, mów mało.
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 31.
Słuchaj, patrz i zachowaj milczenie.
Seneka
Niech będzie wysłuchana i druga strona.
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 31.
Lukrecjusz
Złote słowa.
Horacy, Pieśni 2, 10, 5
Złoty środek (umiar).
Uszu używaj częściej niż języka.
Publiliusz Syrus
Kobieta albo kocha albo nienawidzi, nie ma nic trzeciego.
Cyceron, Rozmowy tuskulańskie 41
Niech pije albo niech sobie idzie.
Cezar Borgia, dewiza
Być albo Cezarem, albo niczym.
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 33.
Hannibal
Albo znajdę drogę, albo ją sobie utoruję.
Tacyt, Historie I, 51
Chciwość i bezczelność to główne wady możnych.
Witaj, Cezarze, idący na śmierć cię pozdrawiają. (słowa, którymi wg Swetoniusza gladiatorzy rzymscy pozdrawiali Cezara wkraczając na arenę.)
Swetoniusz, Boski Klaudiusz 21
Męstwo jest chciwe niebezpieczeństwa.
Seneka
Dla chciwych mało i całego świata.
Żyje zaszczytami przodków.
oś świata. (starożytne pojęcie kosmogoniczne odwołujące się do idei istnienia centrum Wszechświata.)
Broda rośnie, rozumu nie przybywa.
Plutarch
Broda nie czyni filozofem.
W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych…, Warszawa 1989, s. 59.
Jezus Chrystus
Błogosławieni ubodzy w duchu.
Wulgata, Ewangelia Mateusza 5, 3
Więcej szczęścia jest w dawaniu niż w braniu.
Wulgata, Dzieje Apostolskie
Szczęśliwy, kto pomaga, komu może.
Szczęśliwy, kto posiada. (w Zemście dosłownie: „Szczęśliwy, kto trzyma (mieszek złota w ręku)”.)
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 36.
Thomas Hobbes, Lewiatan I, 4
Wojna wszystkich przeciw wszystkim.
Dobra diagnoza, dobre leczenie.
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 37.
Dobrze czyni ten, kto uczy się na cudzych błędach.
Cyceron, Att. II, 1, 1
Dobrze pachnie, kto niczym nie pachnie.
Błogosławiony, który idzie w imię Pańskie.
Publiliusz Syrus
Dwa razy daje, kto szybko daje.
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 39.
Rzeczy powtórzone podobają się. (parafraza z Horacego (O sztuce poetyckiej 365))
W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych…, Warszawa 1989, s. 69.
Dobra diagnoza, dobre leczenie.
Dobry stan zdrowia jest lepszy niż największe bogactwo.
Dobry pan ilu ma niewolników, tylu też przyjaciół, zły zaś pan ilu ma niewolników, tylu wrogów.
Dobro jest tym, czego wszyscy pragną.
Seneka
Dobro nie rodzi się ze zła.
Dobre wino uwesela serce człowiecze.
Wulgata, Psalm 103 a. 104, 15, tłum. Jan Kochanowski
Zmęczony wół szybciej pracuje.
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 39, 40.
Zawiść jest ślepa.
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 41.
Jezus Chrystus
Jeśli ślepy ślepego prowadzi, obaj w dół wpadają.
Wulgata, Ewangelia Mateusza 15, 14
Jezus Chrystus, Wulgata, Ewangelia wg św. Mateusza
Niebo i ziemie przeminą, ale słowa moje nie przeminą.
Poruszyć niebo i ziemię.
Wulgata, Księga Aggeusza
Łysina to nie wada, lecz oznaka mądrości.
Kurcjusz Rufus
Pies, który się boi, gwałtowniej ujada, niż gryzie.
Cycero
Łabędzi śpiew. (ostatnie dzieło.)
Kwintylian
Zjednywanie sobie względów.
Głowa (stolica) świata. (określenie Rzymu w czasach starożytnych, obecnie także określenie innych metropolii.)
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 44.
Chwytaj dzień [korzystaj z chwili], jak najmniej ufając przyszłości.
Horacy, Ody I, 11, 8
Cenne jest to, co rzadkie.
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 45.
Papier się nie rumieni [ze wstydu]. (papier jest cierpliwy.)
powód do wypowiedzenia wojny. (termin z dziedziny prawa międzynarodowego.)
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 45.
Strzeż mnie, Boże, od przyjaciół, od nieprzyjaciół sam się obronię.
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 46.
Cyceron, O powinnościach 1, 22
Niech oręż ustąpi przed togą! (niech władza wojskowa ustąpi przed cywilną; niech nastanie pokój.)
Tertulian, Apologeticus
Jest pewne, ponieważ jest niemożliwe.
Kato Starszy
Poza tym [zresztą] uważam, że Kartaginę należy zniszczyć.
Plutarch, 27, 1
Cyceron
Przyprawą potrawy jest głód. (pol. odpowiednik: Głód jest najlepszym kucharzem.)
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 47.
Groch z kapustą, tłum. Julian Tuwim
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 47.
Persjusz
Popiołem i cieniem i wspomnieniem się staniesz.
Diogenes Laertios
Obywatel całego świata.
Jasne (tj. jednoznaczne, wyraźne, nie budzące wątpliwości) układy tworzą wiernych przyjaciół.
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 48.
Gwóźdź wybija się gwoździem. (pol. odpowiednik: klin klinem.)
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 49.
Ulpianus, Ad edictum 3
Nikt nie ponosi odpowiedzialności za swoje myśli.
Nikt nie cierpiał za karę myślenia.
Kartezjusz, Zasady filozoficzne (fr. Les principes de la philosophie) 1, 7, 10
Myślę, więc jestem.
Poznaj samego siebie.
Jedzmy pijmy wszak jutro pomrzemy
Za zgodą powszechną.
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 51.
Zdrów na umyśle.
Począł się człowiek.
Wulgata, Księga Hioba 3, 3
Zgoda obywateli to mur obronny miast.
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 51.
Zgoda w domu, pokój na zewnątrz.
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 51.
Małżeństwo bez potomstwa jest jak dzień bez słońca.
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 52.
Niech odpoczywa w pokoju. (inskrypcja nagrobna.)
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 52.
Przekują miecze swe na lemiesze.
Wulgata, Księga Izajasza 2:4
Zgoda tworzy prawo.
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 52.
CyceronTuskulanki II, 17
Wielka jest siła przyzwyczajenia.
Cyceron, De finibus 5, 25, 74
Przyzwyczajenie jest drugą naturą.
Justynian I Wielki
Zwyczaj jest najlepszą wykładnią praw.
Jezus Chrystus
Dokonało się.
Wulgata, Ewangelia Jana
Wobec faktów argumenty muszą ustąpić.
Arthur Schopenhauer
Z kimś, kto zaprzecza pryncypiom, nie dyskutuje się. (przytaczając za Arystotelesem.)
Przeciwko mocy śmierci nie ma ziół w ogrodach. (na śmierć nie ma lekarstwa.)
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 54.
Prawo jest bezsilne wobec przemocy. (pol. odpowiednik: siła przed prawem.)
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 55.
Przeciwne leczymy przeciwnym. (zasada medyczna od Hippokratesa.)
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 55.
Zenon z Kition
Żyć w zgodzie z naturą.
Makrobiusz
Kruk krukowi oka nie wykole.
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 55.
Dowód rzeczowy przestępstwa.
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 55.
Kodeks prawa cywilnego. (kodeks Justyniana, zbiór praw Rzymu.)
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 56.
Paweł z Tarsu
Złe rozmowy psują dobre obyczaje.
Wulgata, 1. List do Koryntian
Juwenalis
Biały kruk.
Wierz, że masz, a będziesz miał.
św. Anzelm z Canterbury, 71, 28
Wierzę, aby rozumieć.
Prześladowana cnota wzrasta.
Wzrastajcie i rozmnażajcie się.
Wulgata, Księga Rodzaju 1, 28
Przybywa lat, ubywa sił.
Krzyż komentatorów. (miejsce (w tekście) trudne do zrozumienia, wyjaśnienia.)
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 58.
Kaptur [habit] nie czyni mnicha.
Erazm z Rotterdamu, Adagia (1500)
Lucius Cassius Longinus; także Cyceron, Pro Milone 12
Po co? Na czyją korzyść?
Władysław Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Warszawa 1989, s. 101.
Władca ziemi jest panem nieba ponad nią (aż do gwiazd, w nieskończoność).
Władysław Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Warszawa 1989, s. 101.
Czyj kraj, tego religia. (zasada streszczająca postanowienia pokoju w Augsburgu z 1555 r., zawartego pomiędzy cesarzem Karolem V a książętami niemieckimi; władca określa wyznanie poddanych.)
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 58.
Cyceron
Każdy człowiek może zbłądzić, uparcie w błędzie trwa tylko głupi.
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 58.
Z należytym szacunkiem.
Kiedy brzuch pełny, nigdy nie studiuje on chętnie.
Katon Młodszy
Skoro uczciwie żyjesz, nie dbaj o słowa złych ludzi.
Milcząc, wołają. (milczenie jest wymowniejsze od mowy.)
Cyceron, Przeciw Katylinie I, 8
Rzucać słowa na wiatr.
Żądza władzy.
Owidiusz, Sztuka kochania I, 239
Troska znika i rozpuszcza się w obfitym winie.
Bądź zdrów! (standardowa rzymska formuła pożegnania.)
Przebieg życia (życiorys).
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 61.
Czyż jestem stróżem brata mego? (słowa Kaina.)
Wulgata, Księga Rodzaju 4, 9
Kto dał, da [znowu].
W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych…, Warszawa 1989, s. 106.
Kwintylian
Potępiają, czego nie rozumieją.
Inst. X, 1, 26
Jezus Chrystus
Dana mi jest wszelka władza na niebie i na ziemi.
Wulgata, Ewangelia Mateusza
Z nieba w błoto.
Z dymu w ogień; z deszczu pod rynnę.
O upodobania i kolory nie należy się spierać.
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 64.
W sprawach smaku (gustów, upodobań) nie ma dyskusji.
[http://www.slownik-online.pl/kopalinski/D13826B14C6F5BA6412565B7003F13DA.php Słownik wyrazów obcych...]
Z ręki do ręki.
Prawo nie troszczy się o drobiazgi.
Władysław Kopaliński, [http://www.slownik-online.pl/kopalinski/2091A2119D00547F412565B70078763B.php Słownik wyrazów obcych...]
przypisywane Chilonowi (Diogenes Laertius, Chilon, passim) albo Solonowi (Plutarch, Solon, 21).
O zmarłych należy mówić dobrze albo nic.
Chilon ze Sparty
Zmarłych należy wspominać tylko dobrze.
Diogenes Laertios, Żywoty i poglądy słynnych filozofów
Z otchłani (wzywałem).
Wulgata, Księga Psalmów 129, 1 a. 130, 1; także tytuł zbioru opowiadań Zofii Kossak.
Juliusz Cezar, Pamiętniki o wojnie domowej II, 39
O swojej chwale ludzie chętnie głoszą.
Horacy, Satyry I, 1, 69
O tobie mówi bajka.
Arthur Schopenhauer
Prawem ludzi jest głupota.
Cyceron
Idź za wezwaniem boga.
Eurypides
Bóg [zstępujący] z machiny. (niespodziewany udział osoby lub nagły rozwój wypadków, prowadzący do rozwiązania.)
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 67.
Urban II
Bóg tak chce. (słowa wygłoszone na synodzie w Clermont w 1095 r. i będące wezwaniem do krucjaty, później stały się dewizą różnych zgromadzeń zakonnych m.in. bożogrobców.)
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 67.
Prowadzić sprawę przed sądem. (termin prawniczy)
Mówić to nie znaczy działać.
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 68.
Plaut, Persowie 4, 7, 19
Powiedziane mądremu wystarczy. (pol. odpowiednik: Mądrej głowie dość dwie słowie.)
Tytus Flawiusz
Zmarnowałem dzień (bo nie zrobiłem nic dobrego).
Swetoniusz, Tytus 8
Dzień uczy dzień. (z każdym dniem stajemy się mądrzejsi.)
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 70.
Sofoniasz
Dzień gniewu. (o dniu Sądu Ostatecznego.)
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 70.
Juwenalis, Satyry I, 30
Trudno nie pisać satyry.
Trudno zachować spokój w bezczynności.
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 70.
Miłować z całego serca i z całej duszy.
Horacy, Listy 1, 2
Połowę pracy ma za sobą, kto dobrze zaczął, miej odwagę być mądrym, zacznij.
Inna jest wola bogów.
Wergiliusz, Eneida II, 428
Kato Starszy, Katonowe wiersze (łac. Catonis disticha)
Ucz się, lecz u uczonych, nieuczonych sam nauczaj.
Sokrates
Cnoty należy uczyć.
Twój nos się nie spodobał. (stałeś się ofiarą kaprysu.)
Juwenalis, Satyry
Filip Macedoński
Dziel i rządź. (siej niezgodę byś łatwiej mógł rządzić.)
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 72.
Marek Terencjusz Warron
Boska przyroda dała pola, ludzka sztuka zbudowała miasta.
Seneka
Bogactwo nie jest dobrem. (cytując stoików.)
Bywało niekiedy, że żałowałem tego, co powiedziałem, nigdy jednak tego, że milczałem.
Daję [ci], abyś i ty dał [mnie]. (tzw. zasada wzajemności.)
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 75.
Seneka, Listy 7, 8
Nauczając, uczymy się.
Pan życia i śmierci.
Owidiusz, Tristia I, 9, 5, 6
Dopóki będziesz szczęśliwy, będziesz miał wielu przyjaciół, gdy przyjdą czasy pochmurne będziesz sam.
Mamy dwoje uszu i jedne usta, abyśmy więcej słuchali niż mówili.
Seneka
Powolnego prowadzą losy, opornego siłą ciągną. (cytując Kleantesa.)
Pindar
Wojna (wydaje się) miła tym, którzy jej nie doświadczyli. (spopularyzowane przez Erazma z Rotterdamu.)
Horacy, Pieśni
Słodko i zaszczytnie jest umierać za ojczyznę.
Kohelet
Słodki jest sen dla pracującego.
Wulgata
Póki oddycham [żyję], nie tracę nadziei.
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 76.
Dopóki żyjemy, używajmy życia!
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 76.
Terencjusz
Gdy dwóch robi to samo, to nie jest to samo.
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 76.
Ezop
Gdzie dwóch się kłóci, tam trzeci korzysta.
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 76.
Twarde prawo, ale prawo.
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 76.
Po owocu poznaje się drzewo.
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 78.
Z wielu jedno stworzyć. (dewiza Stanów Zjednoczonych od 1776 roku.)
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 81.
Liwiusz, XXIV, 25
Oto natura pospólstwa: albo służalczo się płaszczy, albo bezczelnie się panoszy; wolności, która jest pomiędzy tymi dwiema skrajnościami, ani cierpliwie budować, ani utrzymać nie umie.
Poncjusz Piłat
Oto człowiek. (o Chrystusie.)
Plutarch
Jemy, aby żyć, nie żyjemy, aby jeść.
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 79.
Biedakiem jest zarówno ten, komu nie wystarcza, jak i ten, komu nic wystarczyć nie może
Rhetorica ad Herennium IV, 17, 24
Jestem, który jestem. (Bóg do Mojżesza.)
Wulgata, Księga Wyjścia 3, 14
Jezus Chrystus
Ja jestem drogą, prawdą i życiem.
Wulgata
William Ockham
Bytów nie należy mnożyć ponad konieczność.
Cyceron, Listy I, 4, 16
List (bowiem) się nie rumieni. (łatwiej się pisze niż mówi.)
Izydor z Sewilli
Koń, aby łeb miał krótki i smukły, skórę niemalże do kości przylegającą, uszy krótkie i spiczaste, oczy niewielkie, chrapy szerokie, wysoki kłąb, grzywę gęstą i ogon, okrągłe i wysklepione kopyta. (o idealnym rumaku.)
Darowanemu koniowi nie zagląda się w zęby.
papież Marcin IV
Pijmy więc! (zawołanie na koniec dyskusji.)
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 81.
Będziecie jako bogowie znający dobro i zło.
Wulgata, Księga Rodzaju 3, 5
Seneka Starszy
Błądzić jest rzeczą ludzką.
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 82.
Horacy, Satyry 1, 1 106
Jest miara we wszystkim i określone granice, przed którymi i za którymi nie może ostać słuszność.
Bernard z Morlay
Gdzie jest teraz chwała Babilonu?
Horacy Listy II, 1, 39
Klasyk to ten, kto ukończy sto lat (zasada rozpoznawania wartościowej literatury po wieku, bo musi być dobre coś, co zainteresowało kilka kolejnych pokoleń.)
I na słońcu są plamy.
Juliusz Cezar
I ty, Brutusie, przeciwko mnie? (rzekome ostatnie słowa.)
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 87.
Cyceron
I zbóje mają swoje prawa.
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 86.
Z katedry. (urzędowo.)
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 88.
Cyceron
Trzeba wybierać mniejsze zło. (cytując Arystotelesa.)
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 90.
Z łódeczki łódź. (motto widniejące na kilku wersjach pieczęci i herbów Łodzi.)
Perseus, Satirae III, 24
Z niczego nic [nie powstaje].
Z dzieła działającego. (w Kościele katolickim jeden z warunków przygotowania przed przyjęciem sakramentów.)
Ze wschodu przychodzi światło.
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 91.
Światło [kultury] ze wschodu, prawa z zachodu.
Horacy, Pieśni III, 30, 1
Postawiłem pomnik trwalszy od spiżu.
Wergiliusz, Eneida IV, 625
Niech z naszych kości narodzi się mściciel.
Owidiusz, Sztuka kochania III, 511
Ufajcie doświadczonemu.
Cyprian z Kartaginy
Poza Kościołem nie ma zbawienia. (zasada teologiczna Kościoła rzymskokatolickiego.)
Na krańcowe zło krańcowe środki.
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 93.
Appiusz Klaudiusz
Każdy jest kowalem własnego losu.
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 94.
Bądź wierny temu, kto wierny tobie.
Terencjusz, Andria 309
Kiedy jesteśmy zdrowi, łatwo nam przychodzi dawać chorym dobre rady.
Człowieka nieszczęśliwego łatwiej jest pocieszać niż mu pomóc.
Owidiusz, Sztuka kochania 645
Oszukujcie oszukujących.
Wergiliusz, Eneida IV
Plotka po drodze rośnie.
Cyceron
Głód jest najlepszym kucharzem.
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 96.
Owidiusz
Godzi się uczyć i od wroga.
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 96.
Przeznaczenie znajdzie drogę.
Horacy
Milczcie w skupieniu.
Zrobiłem, co mogłem, kto potrafi, niech zrobi lepiej.
Św. Augustyn
Szczęśliwa wina. (o grzechu pierworodnym.)
Wergiliusz
Szczęśliwy, kto zdołał poznać przyczyny wszechrzeczy.
Lukan, De bello civili 2, 443
Ogniem i mieczem. (autor pisze, że Cezar wolałby spustoszyć kraj ogniem i mieczem (ferro populetur et igni), niż najechać go nie napotykając oporu gospodarzy, stąd tytuł pierwszej części Trylogii Sienkiewicza (1884).)
Dopóki kipi w garnku, trwa przyjaźń.
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 97.
Oktawian August
Spiesz się powoli.
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 97.
Niechaj ginie świat, byleby się działa sprawiedliwość! (dewiza cesarza Ferdynanda I.)
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 97.
sprawiedliwości musi się stać zadość, choćby niebo miało runąć.
Niechaj się stanie światłość.
Wulgata, Księga Rodzaju 1, 3
Ufaj, ale bacz, komu.
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 98.
Wiara bez uczynków jest martwa.
Wulgata, List Jakuba
Owidiusz
Koniec wieńczy dzieło.
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 99.
Komedia skończona.
Gdy szaleje wojna.
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 99.
Na gorącym uczynku.
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 99.
Rzuca nim fala, lecz nie tonie. (dewiza Paryża.)
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 99.
Terencjusz, Phormio 203
Śmiałym los sprzyja.
Los sprzyja dzielnym.
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 101.
Oszustwo kryje się w ogólnikach.
C. Jędraszko, Łacina na co dzień, Warszawa 1988, s. 102.
Sprzedawać dym. (mamić obietnicami.)
Bezbożna furia wojny dyszy w głębi gardzieli żądnej krwi.
Wergiliusz, Eneida, PIW, Warszawa 1987, tłum. Z. Kubiak.
Juliusz Cezar, De bello Gallico
Galia jako całość dzieli się na trzy części. (pierwsze słowa dzieła.)
Seneka
Kogut tylko na swoim gnojowisku dużo może.
duch opiekuńczy miejsca.
Gladiator decyduje dopiero na arenie.
Św. Łukasz
Chwała na wysokościach Bogu, a na ziemi pokój ludziom dobrej woli.
Chwała zwyciężonym.
Sława jest echem cnoty.
To po grecku, tego się nie czyta.
św. Tomasz z Akwinu
Łaska nie niszczy natury, lecz ją udoskonala.
darmo otrzymaliście, darmo dawajcie. (Jezus Chrystus do apostołów)
złowieszcza przyjaźń książąt. (odprężenie kończące się awanturą, wojną itp.)
najgorsze dopiero nadejdzie.
kropla drąży kamień nie siłą, lecz częstym spadaniem, tak też człowiek nie staje się uczonym gwałtownie, lecz przez to, że często się uczy.
średniowieczna wariacja na temat Owidiusza, Epistulae ex Ponto, IV, 10, 5-6 (które to wiersze brzmią następująco: Gutta cavat lapidem, consumitur anulus usu, / atteritur pressa vomer aduncus humo - kropla drąży kamień, pierścień się ściera od noszenia, zakrzywiony lemiesz zużywa się od nacisku ziemi)
i księgi mają swoje losy
potakiwanie ma miłe początki, ale skutki przynosi bardzo przykre
Rhetorica ad Herennium, IV, 15, 21.
i mucha ma śledzionę (nawet ktoś niepozorny może się zdenerwować)
tu mieszka szczęście. (często spotykana inskrypcja na portykach rzymskich burdeli.)
tu Rodos (wyspa), tu skacz! (zamiast mówić o skakaniu)
tu są lwy. (używane do oznaczania białych plam na mapach.)
Tu żywi niech milczą. Tu przemawiają zmarli. (napis na frontonie Biblioteki Aleksandryjskiej)
Granic w przestrzeni i czasie przed nimi nie stawiam, lecz daję imperium bez kresu. (wg Wergiliusza przepowiednia Jupitera dla imperium rzymskiego.)
Cyceron
historia jest świadkiem czasów, światłem prawdy, życiem pamięci, nauczycielką życia.
Kto nie zna historii ten jest zawsze dzieckiem.
Dziś mnie, jutro tobie.
szukam człowieka
My ludzie jedyni ze stworzeń nie pragnąc, pijemy.
rzeczą ludzką jest błądzić, rzeczą głupców jest trwać w błędzie.
wszelkie prawo winno być stanowione dla ludzi.
człowiek wykształcony w sobie zawsze bogactwo ma.
człowiek człowiekowi bogiem.
Plaut
człowiek człowiekowi wilkiem.
Seneka
człowiek jest rzeczą świętą dla człowieka.
człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce.
Terencjusz, Heauton timorumenos, 77
Seneka
szacowna to rzecz pogodne ubóstwo. (cytując Epikura)
zaszczyt pociąga za sobą obowiązki.
gość świętością dla gospodarza.
każdy obcy to wróg.
co ludzkie, nie hańbi.
kości zostały rzucone! (słowa Juliusza Cezara przekraczającego Rubikon; synonim podjęcia nieodwracalnej decyzji.)
tam ojczyzna, gdzie dobrze. (parafraza z Rozmów tuskulańskich Cycerona)
w końcu mocna przyjaźń polega na tym, żeby chcieć tego samego oraz tego samego nie chcieć. (słowa Lucjusza Sergiusza Katyliny zachęcającego swoich stronników do dokonania zamachu stanu.)
lenie zawsze mają święto
ogień, morze, kobieta - trzy nieszczęścia.
ognia nie gasi się ogniem.
nieznajomość prawa szkodzi.
nieznajomość prawa nikogo nie tłumaczy (nie można zasłaniać się nieznajomością przepisów.)
nieznane nie nęci; nie pragnie się czegoś, o czym się nie wie, że istnieje.
Seneka
rodzimy się nierówni, umieramy równi.
rządzić sobą jest największą władzą.
nikt nie jest zobowiązany do rzeczy niemożliwych.
piszesz na wodzie. (niepewność realizacji zamierzonych czynów.)
budujesz na piasku. (nierealne podstawy czegoś.)
w obliczu śmierci.
św. Augustyn
wyssać z mlekiem matki.
Propercjusz
w rzeczach wielkich wystarczy chcieć.
Tomasz z Kempis
wszędzie spokoju szukałem i nie znalazłem nigdzie, jak tylko w kątku z książką.
na początku Bóg stworzył niebo i ziemię.
Księga Rodzaju
Św. Jan
na początku było Słowo.
Horacy
znosić drewno do lasu.
Platon
w winie prawda. (alkohol rozwiązuje język.)
w winie prawda, w wodzie zdrowie.
Jezus Nazarejczyk Król Żydowski. (napis na tabliczce zawieszonej na krzyżu Jezusa Chrystusa. Średniowieczni alchemicy i tajemne bractwa m.in. Różokrzyżowcy odczytywali skrót jako: Igne Natura Renovabitur Integra, czyli „Przez Ogień Natura zostanie odnowiona”.)
wśród szczęku oręża milczą prawa.
Cyceron
w czasie wojny milczą Muzy.
Orygenes
między młotem i kowadłem.
zawiść jest stałym towarzyszem sławy.
Horacy
kto ocala kogoś wbrew jego woli, to tak jakby go zabijał.
lepszy od swojej reputacji.
Horacy
gniew jest chwilowym szaleństwem.
Tytus Liwiusz
gniew nie poparty siłą jest próżny.
ten uczynił, czyja korzyść (ten jest sprawcą przestępstwa, komu przyniosło korzyść.)
idźcie, ofiara spełniona.
Cyceron
miłe są trudy zakończone.
przysięgać na słowa nauczyciela (ślepo wierzyć, uznawać autorytet nauczyciela za argument ostateczny.)
Horacy, Listy
Hannibal
przysięgę ojcu złożoną aż po dziś dzień tak zachowałem...
sprawiedliwość waszą sądzić będą.
Tytus Liwiusz, Ab Urbe condita, IX; 1.
Sprawiedliwą bowiem jest wojna dla tych, dla których jest konieczna, i błogosławiony jest oręż, jeśli tylko w nim cała spoczywa nadzieja.
praca wszystko zwycięża (parafraza Wergiliuszowego Omnia vincit amor...)
trudy przynoszą zaszczyty
kamienie wołać będą. (Jezus Chrystus na wezwanie faryzeuszy do uciszenia swoich uczniów.)
kamień na kamieniu tu nie pozostanie. (Jezus Chrystus o Jerozolimie.)
chwalą to, czego nie rozumieją.
chwalca przeszłości (konserwatysta).
Seneka
pochwała karmi sztukę. (cytując Enniusza)
umywać ręce.
niech najpierw przeczytają, a potem lekceważą (a nie odwrotnie)
czytać i nie rozumieć jest zaniedbaniem
prawo nie działa wstecz (nie podlega karze czyn, który nie był jeszcze zabroniony, gdy go popełniono.)
za człowieka wolnego trzeba uważać tego, kto nie służy żadnej niegodnej sprawie.
Rhetorica ad Herennium, IV, 17, 24.
uchroń siebie przed piekłem
słowo uczy, słowo szkodzi
słowo zapisane pozostaje.
Cyceron
pismo się nie rumieni.
jasny układ; przejrzysta konstrukcja.
Terencjusz
o wilku mowa, a wilk tuż.
Św. Jan
światło w ciemnościach.
bądź mężny, młodzieńcze!
cień wielkiego imienia; cień dawnej świetności.
Lukan, Pharsalia
o wielkie rzeczy bogowie się troszczą, o małe nie dbają
wielkich ludzi należy podziwiać, nie chwalić
(dosłownie: dużo w małym) wiele treści w krótkiej wypowiedzi.
Seneka
wielki jest ten, kto w bogactwie żyje jak ubogi.
cesarz Tyberiusz
większy szacunek z daleka.
Seneka
źle jest żyć w okowach konieczności, żadna jednak konieczność nie zmusza nas do życia. (cytując za Epikurem)
Seneka
ręka rękę myje.
matka jest zawsze pewna (macierzyństwa nie trzeba dowodzić). (fragment prawnej definicji rodziców znajdującej się w Kodeksie Justyniana (II, 4, 5): Mater semper certa est, etiamsi uolgo conceperit, pater uero is est, quem nuptiae demonstrant - tożsamość matki jest zawsze pewna, nawet jeśli potomstwo jest pozamałżeńskie; ojcem zaś jest ten, z kim matka pozostaje w związku małżeńskim.)
Juwenalis
nie będę pomocnikiem złodzieja.
moja wina.
moja wina, moja bardzo wielka wina.
Św. Łukasz
lekarzu, wylecz samego siebie.
lekarz leczy, natura uzdrawia.
najbezpieczniej jest chodzić środkiem.
Owidiusz, Metamorfozy
Kohelet
lepszy jest żywy pies od martwego lwa.
pamiętaj o śmierci.
pamięć maleje jeśli się jej nie ćwiczy.
pamiętam o tobie, pamietaj o mnie.
Juwenalis
w zdrowym ciele zdrowy duch.
Jezus Chrystus
żniwo wprawdzie obfite, ale robotników mało.
aż dziw powiedzieć.
Horacy
łączyć przyjemne z pożytecznym.
starym obyczajem.
obyczajem przodków.
śmierć jest spoczynkiem podróżnego, jest kresem mozołu wszelkiego.
Seneka
śmierć nie jest złem, a jedynie prawem obowiązującym cały rodzaj ludzki.
śmierć kresem cierpień.
tylko śmierć.
umarli, byśmy mogli żyć jako wolni ludzie
Św. Paweł
kobiety mają milczeć w kościele.
Pliniusz Młodszy
(dosłownie: dużo, a niewiele) dużo pod względem jakości, mało pod względem ilości.
Cyceron
cnota jest właściwością świata. (cytując Chryzypa.)
świat chce być oszukiwany, niechże więc będzie
Horacy
o tobie ta bajka mówi, choć pod zmienionym imieniem
natura nie znosi próżni.
to, co naturalne, nie przynosi wstydu.
Pompejusz Wielki
żeglowanie jest konieczne, życie nie. (cytując słowa Marka Antoniusza skierowane do żeglarzy płynących przez sztorm z egipskim zbożem dla głodującego Rzymu.)
nie dawaj dziecku miecza do ręki
Terencjusz, Dziewczyna z Andros
nic ponad miarę.
Pliniusz Starszy
niech szewc nie ocenia tego, co jest powyżej trzewika.
nawet Herkules nie poradzi przeciwko wielu; siła złego na jednego.
nie ma śladu gdzie była Troja.
nic nad to. (szczyt doskonałości, rzecz nieprześcigniona.)
bez zuchwałości, ale i bez lęku.
nie mogę żyć z tobą ani bez ciebie
Decimus Laberius
wielu musi się bać ten, kogo wielu się boi.
Solon
nikogo nie można nazwać szczęśliwym przed śmiercią.
Seneka
nikt nie jest dobry przez przypadek.
nikt nie jest odpowiednim sędzią we własnej sprawie.
nikt nie jest (nie może być) sędzią we własnej sprawie
nikt nie jest mądry, jeśli nie jest cierpliwy
Jezus Chrystus
nikt nie może służyć dwom panom.
nikt nie jest prorokiem we własnej ojczyźnie.
Seneka
tylko ten umie rządzić, kto umie być posłusznym władzy. (cytując Solona)
nie jest mądry, kto nie jest cierpliwy
nikt nie jest bez wad
Cyceron
pieniądz jest nerwem wojny.
Jezus Chrystus
niech nie wie lewica twoja, co prawica twoja czyni. (o jałmużnie.)
nie ma bezwzględnego szczęścia.
nie ma nic w umyśle, czego by przedtem w zmysłach nie było.
Arystoteles, O duszy.
nic nie wysycha szybciej niż łza.
Rhetorica ad Herennium, II, 31, 50.
Kohelet
nic nowego pod słońcem
nic nie wypływa nigdy z dwóch jednakowych przypadków. (zasada z dziedziny logiki)
niczemu się nie dziwić.
Horacy, Listy.
nie należy rozpaczać.
Horacy, Ody.
Owidiusz
dla człowieka nie ma nic pewnego.
mów dobrze lub wcale.
zbyt grzeczni bywają ordynarni
chcąc nie chcąc.
nie dotykaj mnie. (Jezus Chrystus do Marii Magdaleny po swoim zmartwychwstaniu.)
nie zamazuj moich kół. (ostatnie słowa Archimedesa skierowane do rzymskiego żołnierza - jednego ze zdobywców Syrakuz w 212 p.n.e.)
Jezus Chrystus
nie sądźcie, a nie będziecie sądzeni.
Terencjusz
kiedy chcesz, odmawiają, kiedy nie chcesz, pragną.
nazwy są wynikiem istnienia rzeczy.
imiona głupców zawsze wypisane są na murach
Cyceron
nie należy wymieniać nazwisk.
niespełna rozumu.
Publiliusz Syrus
nie jest szczęśliwy, kto się za szczęśliwego nie uważa.
nie jest dobrze człowiekowi być samemu.
Św. Paweł
wszelka władza pochodzi od Boga.
Seneka
nie przystoi mężczyźnie bać się ciężkiej pracy.
nie w poruszeniu, nie w poruszeniu Pan. (kościelna sentencja nawołująca do spokoju, umiaru, wstrzemięźliwości w słowach i czynach.)
Wulgata, Księga 1 Królów 19:11.
nie samym chlebem człowiek żyje.
Wulgata, Księga Powtórzonego Prawa
nie wolno; nie godzi się.
nic stąd nie wynika.
Seneka
nie śmierci się boimy, lecz myśli o śmierci.
nie nowa rzecz, ale w nowy sposób przedstawiona.
nie wszystko możemy wszyscy.
nie wszystek umrę
Horacy, Ody III, 30, 6.
Seneka
nie ten jest biedny, kto posiada mało, lecz ten, kto pragnie więcej.
uczymy się nie dla szkoły, ale dla życia. (odwrócona myśl Seneki Młodszego, który mówi: Non vitae, sed scholae discimus - nie uczymy się dla życia, ale dla szkoły.)
znać łacinę nie jest tak chwalebnym, jak haniebnym jest jej nie znać.
Cyceron, Brutus, 37, 140.
nie szata zdobi człowieka, lecz człowiek szatę.
Nie żegluję siłą wina, lecz wody.
nie po to żyję, by jeść, lecz po to jem, aby żyć.
poznaj siebie samego.
Horacy
naga prawda.
żaden wiek nie jest do nauki zbyt późny.
Apelles
ani dnia bez linii - ani jednego dnia bez pracy.
niczym jest medycyna bez języka łacińskiego.
nie ma zazdrości bez miłości.
nie ma kary bez przepisu prawa.
nie ma reguły bez wyjątku.
żadna rzecz nie jest tak niezbędna, jak medycyna.
Seneka
bez Boga żadna myśl nie jest dobra.
Nie ma większej siły niż prawdziwa miłość
nie ma przestępstwa bez prawa (przepisu) (co nie zostało zabronione, jest dozwolone.)
nie ma takiej rzeczy powiedzianej, która nie zostałaby już powiedziana wcześniej. (wszystko już było.)
Terencjusz, Eunuch, 40.
nie było wielkiego geniuszu bez domieszki szaleństwa.
czyż jestem stróżem brata mego? (Kain do Boga, po tym jak zabił Abla.)
Księga Rodzaju
pora pić! (czas uczcić wielki, niespodziewany sukces, radosną nowinę.)
Horacy, Ody
o jakże miłosierny, sprawiedliwy i łagodny jest Bóg!
o jakże zbawiennie, jak słodko i przyjemnie jest siedzieć w samotności, i milczeć i z Bogiem rozmawiać! (zawołanie mnichów)
o, naśladowcy, trzodo niewolników!
Jan Hus
o, święta naiwności!
o, widowisko nędzne i przykre!
Cyceron, In Catilinam I, 1
o czasy! O obyczaje!
schlebianie przysparza przyjaciół, prawda jest w nienawiści (dosł. „rodzi nienawiść”).
oczy widzą więcej niż oko
oko za oko, ząb za ząb.
niech nienawidzą, byleby się bali.
Katullus
nienawidzę i kocham.
Horacy
gardzę nieoświeconym tłumem i trzymam się od niego z dala
Arystoteles
każde stworzenie jest smutne po obcowaniu.
Tacyt
wszystko, co nieznane, wydaje się wspaniałe.
wszystko co potrójne (jest) doskonałe
William Ockham
wszystkie bowiem skutki efektów naturalnych objawiają się poprzez linie, kąty i figury. Inaczej bowiem niemożliwe byłoby zrozumienie, jaka jest ich przyczyna.
wszyscy życzą sobie zdrowia, ale często robią to, co zdrowiu szkodzi
Jezus Chrystus
wszyscy, którzy za miecz chwytają, od miecza zginą.
Bias z Prieny
wszystko co moje noszę ze sobą.
każde na ziemi stworzenie, niczym ksiega i obraz, jest dla nas odbiciem.
Salustiusz
wszystko, co powstało, ginie, a co wzrosło, starzeje się.
Jezus Chrystus
u Boga wszystko jest możliwe.
Demokryt z Abdery
wszystko podlega naturze.
Wergiliusz, Eklogi, 10.69)
miłość wszystko zwycięża (więc i my się jej poddajmy)
Seneka
wszelka sztuka jest naśladowaniem natury.
każdy człowiek jest kłamcą.
Księga Psalmów
Św. Łukasz
każdy, kto się wywyższa, będzie poniżony.
Hipokrates
ze wszystkich sztuk medycyna jest najszlachetniejsza
najlepszym lekarstwem jest spokój
módl się i pracuj. (dewiza benedyktynów.)
nieróbstwo jest łożem szatana
Seneka
życie bez zajęć naukowych i literackich jest śmiercią i grobem żywego człowieka.
należy dotrzymywać układów.
chleba i igrzysk.
Wergiliusz
oszczędzać zwyciężonych, a dumnych poskramiać.
część zamiast całości. (figura retoryczna polegająca na zastąpieniu nazwy przedmiotu przez nazwę jego części.)
pokój jest lepszy od najsłuszniejszej wojny.
cesarz Wespazjan
pieniądze nie śmierdzą. (uzasadniając opodatkowanie miejskich szaletów.)
głosować nogami. (określenie stosowane w senacie rzymskim, gdzie głosowanie polegało na przejściu na odpowiednią stronę sali posiedzeń (kurii). Dzisiaj oznacza celową absencję podczas głosowania.)
czyńcie pokutę, bowiem nadejdzie królestwo niebieskie. (średniowieczne motto millenarystów, najprawdopodobniej po raz pierwszy użyte przez Gerarda Sagalelliego w XIII w. (ort. oryginalna))
Seneka
przez trudy do gwiazd (dosł. przez ciernie do gwiazd).
prawem i bezprawiem (nie przebierając w środkach.)
na wzór apostołów; pieszo.
przez wiedzę do zdrowia chorego
niech przepadną ci, którzy nasze słowa (mądre myśli) wypowiedzieli przed nami
niech zginie świat, byle było sprawiedliwie.
niebezpieczeństwo w zwłoce
malarstwo jest literaturą ludzi prostych.
rybę uczysz pływać.
pełny brzuch uczy się niechętnie
pijaństwo gubi gorzej od miecza
Sto lat! (dosł. Wielu lat!)
dwa razy daje, kto prędko daje.
rozum wyższy niż siła; niech przewodzi nie siła, lecz słuszność
poetami się rodzą, mówcami zostają.
po obiedzie nie stój, lecz przejdź tysiąc kroków.
potem nie znaczy dlatego.
po śmierci nie czas na przyjemności.
prędzej śmierć niż pohańbienie.
Tytus Liwiusz
lepiej późno niż wcale.
ostrzeżony, uzbrojony.
w obecności lekarza nic nie szkodzi.
lepiej jest wyprzedzać niż być wyprzedzanym.
Hipokrates
po pierwsze, nie szkodzić
najpierw móc żyć, potem filozofować.
bogów na świecie najpierw stworzył strach!
Publiusz Papiniusz Stacjusz, Tebaida
pierwszy wśród równych.
darmo szukać zbawienia u pierwszych wśród ludzi, u synów ludzi (Adam Mickiewicz, na podstawie Księgi Psalmów 145,3: nolite confidere in principibus, in filiis hominum, quibus non est salus.)
niszcz zło w zarodku (dosł. przeszkadzaj początkom).
Owidiusz, Remedia amoris
pierwszeństwo w czasie daje lepsze prawa.
w obronie sztuki i nauki
Terencjanus Maurus
los książek zależy od pojętności czytelników.
dla dobra ogółu.
dla króla - często, dla ojczyzny - zawsze.
Juwenalis
uczciwość zbiera pochwały i umiera z zimna.
Tacyt
właściwe jest naturze ludzkiej nienawidzić tego, kogo się obraziło.
piękne bowiem są piersi, które sterczą odrobinkę i są umiarkowanie pełne, nie zwisają luźno, lecz są lekko zebrane, ściągnięte, ale nie ściśnięte.
prochem jesteś i w proch się obrócisz.
Księga Rodzaju
Horacy
prochem i cieniem jesteśmy.
to, co szkodzi, uczy.
Kwintylian
to co teraz jest stare, kiedyś było nowe
Juliusz Cezar
wierzymy chętnie w to, czego pragniemy, i spodziewamy się, że nasze uczucia podzielają inni
Neron
jakiż artysta ginie we mnie. (ostatnie słowa cesarza)
jaki ojciec, taki syn.
(dosł. jaki król, taka trzoda) jaki pan, taki kram.
jaki mąż, taka mowa.
Plaut
wybrańcy bogów umierają młodo. (cytując za Menandrem)
Eurypides
kogo Jowisz chce zgubić, temu najpierw rozum odbiera.
Petroniusz
kto nie może bić osła, bije worek.
kto pije - ten śpi, kto śpi - nie grzeszy, kto nie grzeszy - jest święty, a więc: kto pije, jest święty.
kto mieczem wojuje od miecza ginie.
Jezus Chrystus
kto nie jest przeciwko wam, ten jest z wami.
Jezus Chrystus
kto nie jest ze mną, jest przeciwko mnie
Św. Paweł
kto nie chce pracować, niech nie je.
kto pyta nie błądzi.
kto pisze, ten podwójnie czyta.
kto milczy, ten się zgadza.
Attyla, wódz Hunów (ort. oryginalna)
Czyż jest coś bardziej rozkosznego dla silnego męża niż zemsta?
nie wiadomo, co przyniesie wieczór.
cokolwiek czynisz, czyń roztropnie i wypatruj końca (czyli miej na uwadze efekt.)
czegokolwiek się uczysz, uczysz się dla siebie.
cokolwiek powiesz po łacinie brzmi mądrze.
Ezop
bo się nazywam lew.
Wergiliusz, Eneida, IV, 296
któż zdoła oszukać tego, kto kocha?
św. Piotr Apostoł
dokąd zmierzasz Panie?
Roger Bacon
co bowiem rozwija się za sprawą prostych ludzi, nie ma efektów, chyba że przypadkowe.
co było do udowodnienia (skrót c.b.d.o. („co było do okazania”).)
oby to było szczęśliwe, sprzyjające i pomyślne
Co przystoi Jowiszowi, nie przystoi wołu (polskie: co wolno wojewodzie, to nie tobie smrodzie)
to co mnie żywi zabija mnie
co dla jednych jest lekarstwem, dla innych jest straszną trucizną
Seneka
co jest prawdziwe, jest też moje.
ile głów, tyle zdań (polskie: „co głowa to koncepcja”)
ilu ludzi, tyle zdań.
Cyceron
jak długo jeszcze (nadużywać będziesz, Katylino, naszej cierpliwości)?
Juwenalis
rzadki ptak.
Seneka
człowiek jest istotą rozumną.
wrócił do większości (tj. umarł)
powtarzam (tylko to), co słyszałem
Kato Starszy
trzymaj się tematu, a słowa się znajdą (dosł. rzecz trzymaj, słowa nadążą za nim)
powtarzanie jest matką nauki (uczenia się)
niech spoczywa w pokoju (napis na nagrobkach.)
sprawę osądzoną ostatecznie uważa się za rozstrzygniętą
Seneka
nieszczęśliwy jest rzeczą świętą.
Seneka
prawdziwa radość jest rzeczą poważną.
oglądając się za siebie, pomnij, iżeś człowiekiem; strzeż się, iżbyś nie upadł (gdy w Starożytnym Rzymie zwycięski wódz odbywał triumf stojący za jego plecami niewolnik miał przykazane co jakiś czas powtarzać te właśnie słowa.)
patrz końca.
kanclerz Jan Zamoyski
król panuje, ale nie rządzi.
Horacy
z uśmiechem mówić prawdę.
Katullus
nie ma nic mniej stosownego od śmiechu nie w porę.
spierać się o cień osła; o rzecz błahą.
Horacy
czyżbyście się mogli powstrzymać od śmiechu, przyjaciele?
Rzym przemówił, sprawa skończona. (wypowiedź Kościoła jest wiążąca dla wiernych.)
Rzymianin siedząc zwycięża.
Róża piękną jest.
Seneka Starszy
język ludu jest rzeczą świętą.
często jest tak, że pod płaszczem ubogim mądrość się skrywa.
jak się zakończy ciężka choroba jest często niepewne (mimo, że pacjent ciężko choruje, zawsze może wyzdrowieć.)
zdrowie chorego najwyższym prawem
dobro ludu (niech będzie) najwyższym prawem.
Cyceron, O prawach
Cyceron
dobro państwa najwyższym prawem
Horacy
odważ się być mądrym
mądrość należy uważać za sztukę życia
Plaut
mądremu wystarczy. (pol. mądrej głowie dość dwie słowie (zob. Dictum sapienti sat))
Wiedzy korzenie niemiłe, owoc słodki.
Sokrates
wiem, że nic nie wiem
pisać uczysz się pisząc, mowy - mówiąc
Seneka
mędrzec zadowala się sobą.
Roger Bacon
lecz dzieła mądrości zabezpiecza pewne prawo i na koniec powinność swą skutecznie spełniają.
Horacy
słowo raz wypowiedziane nie powraca.
Horacy
skąpiec zawsze cierpi niedostatek.
zawsze wierny.
zawsze niezwyciężona. (dewiza obecna w herbie Warszawy)
zawsze gotowy.
starsi mają pierwszeństwo.
kości (zostają) dla tych, którzy przychodzą za późno (na ucztę); kto późno przychodzi, ten sam sobie szkodzi
Trzeźwość jest stanem przejściowym
Seneka
jeśli będziesz żyć w zgodzie z naturą, nigdy nie będziesz ubogi.
Św. Paweł
jeśli Bóg jest z nami, któż przeciwko nam?
Terencjusz
gdy dwaj robią to samo, to nie jest to samo.
jeżeli nie zaprzysięgniesz, nie będziesz panował
jeśli się godzi porównywać rzeczy małe z wielkimi.
gdybyś milczał, byłbyś filozofem (a tak odezwaniem się ujawniłeś głupotę)
Seneka
chcesz być kochanym, kochaj!
Wegecjusz
jeśli chcesz pokoju, przygotuj się do wojny
chcesz pokoju, czyń sprawiedliwość
Wergiliusz
tak się idzie do gwiazd.
tak przemija chwała tego świata
Ezechiel
jaka matka, taka córka.
podobne leczy się podobnym (zasada medycyny ludowej: czymżeś się struł, tym się lecz)
bez gniewu i namiętności (zapewnienie o bezstronności autora)
Tacyt, Roczniki
bez pracy nie będzie chleba w ustach (polskie: Bez pracy nie ma kołaczy)
Marcjalis
niech noc nie będzie bezsenna, a dzień upłynie bez kłótni.
Marcjalis
dosł. niechaj tobie ziemia lekka - niech ci ziemia lekką będzie. (cytując za Eurypidesem)
Seneka
tylko doskonały rozum czyni człowieka szczęśliwym.
jedynie Pismo. (podstawowa zasada teologiczna protestantyzmu głosząca, że Pismo Święte jest jedynym autorytetem Kościoła rozstrzygającym w sprawach wiary i praktyki religijnej.)
sam przeciw wszystkim
Św. Jan
duch tchnie, kędy chce.
Bernard z Morlay
dawna róża pozostała tylko z nazwy, same nazwy nam jedynie zostały.
Publiliusz Syrus
kogo los chce zgubić, tego głupcem czyni.
każdy jest kowalem własnego losu
z punktu widzenia wieczności.
Stefan Batory
Jestem waszym królem, nie wymyślonym ani malowanym.
najwyższe prawo to najwyższa niesprawiedliwość; ścisłe trzymanie się litery prawa prowadzi do wydawania krzywdzących wyroków.
nadmiar nie szkodzi
Jeremiasz
w górę serca! - nie traćcie ducha.
Plutarch
świnia poucza Minerwę.
Epiktet
cierp i panuj nad sobą.
czysta tablica.
wstręt do życia.
dosł. dla leniwie przychodzących kości - spóźnionym dostają się kości
Ciebie, Boga, wychwalamy.
czas upływa, a my starzejemy się niepostrzeżenie (dosł. wraz z cicho upływającymi latami)
Owidiusz, Fasti, VI 771.
Lotar I, król Franków
czasy się zmieniają i my zmieniamy się wraz z nimi.
Przykazania etyki prawniczej: księga myśli, norm i rycin, oprac. Roman Tokarczyk, wyd. Wolters Kluwer Polska, s. 29.
czas ucieka, wieczność pozostaje (trwa)
przerażające jest owo miejsce
wg Księgi Rodzaju, 27, 17 Wlg
trzeci się cieszy; gdzie dwóch się bije, tam trzeci korzysta.
jeden świadek to żaden świadek.
wg Księgi Powtórzonego Prawa 19, 15 Wlg
Usuń pieniądze, usuniesz wojnę.
Kwintylian, Declamationes Minores, 321, 18
Seneka, Dialogi, X 7, 3
przez całe życie trzeba się uczyć umierać.
Cały Twój. (dewiza Jana Pawła II.)
Wergiliusz, Eklogi, II 65
każdy ulega swoim namiętnościom.
wznieść się ponad granice ludzkich możliwości i przewodzić światu.
wg Maniliusza, IV 392
trzech tworzy stowarzyszenie (zwyczajowe i prawne minimum do założenia stowarzyszenia.)
rozejm Boży
Ty tak powiesz
Horacy, Listy, I 18, 84
o ciebie chodzi, gdy płonie dom sąsiada.
Wergiliusz, Eneida, IV 298
bojąc się (nawet) rzeczy bezpiecznych.
gdzie dobrze, tam ojczyzna.
gdzie zgoda, tam zwycięstwo
gdzie jest zwątpienie, tam jest wolność
gdzie prawo, tam i kara.
tam skarb twój, gdzie serce twoje. (słowa Chrystusa według Ewangelii św. Mateusza)
gdzie ty Gajuszem, tam ja Gają (starożytna formuła ślubna wypowiadana przez pannę młodą.)
Tacyt
robią pustynię (z kraju) i nazywają to pokojem.
Seneka
zemsta jest przyznaniem się do cierpienia.
nikt nie jest zobowiązany zrobić więcej niż może.
jednego zganisz, a stu (tym) naprawisz.
Cyceron
doświadczenie jest najlepszym nauczycielem.
zwyczaj jest tyranem.
Wergiliusz
jeden za wszystkich.
jeśli chcesz być kochanym, bądź godny miłości.
Horacy
poezja jest jak obraz.
jak posiejesz, tak zbierzesz.
abyś był lekki w nocy, krótko jedz.
obym był fałszywym prorokiem!
łączyć przyjemne z pożytecznym.
postępuj jak wskazano (dosł. chodź ze mną). (nazwa poradników.)
biada mi nieszczęsnemu
Terencjusz, Andria 302.
Brennus, król Galów
biada zwyciężonym!
zębata pochwa. (mit seksualny traktujący o pochwie pożerającej penisa. Spopularyzowany przez Zygmunta Freuda, jako lęk wobec kobiet związany z męskim kompleksem kastracyjnym. Obecny w wielu kulturach na przestrzeni dziejów.)
żegnaj i kochaj mnie (forma zakończenia listu.)
zmienność sprawia przyjemność. (zasada starożytnej retoryki nakazująca urozmaicać tok przemówienia, żeby zapobiec jego monotonii, a tym samym zmęczeniu i znudzeniu słuchaczy.)
Rhetorica ad Herennium III, 12.
Kohelet
marność nad marnościami i wszystko marność.
Wergiliusz
chwiejną i zmienną jest zawsze kobieta.
Juliusz Cezar
przybyłem, zobaczyłem, zwyciężyłem. (po zwycięstwie nad Farnacesem, królem Pontu.)
Jan III Sobieski
przybyliśmy, zobaczyliśmy, Bóg zwyciężył. (przesyłając papieżowi Innocentemu XI chorągiew Proroka zdobytą w 1683 r. pod Wiedniem.)
wiatr siać będą, a zbierać burzę.
Księga Ozeasza
słowa ulatują, pismo zostaje.
słowa uczą, przykłady pociągają (skłaniają do naśladowania)
słowa i słowa, nic ponadto
Terencjusz
prawda rodzi nienawiść, ustępliwość przyjaciół.
prawda jest córką czasu (z czasem wszystko wychodzi na jaw) (wg Gelliusza, XII, 11, 7 słowa któregoś z dawnych poetów, którego nazwisko mi teraz wyleciało z pamięci.)
brzuch nie ma uszu; słowami głodnego nie nakarmisz
prawdziwy przyjaciel jest rzadkim ptakiem
ślady odstraszają (a więc nie wchodźmy do jaskini, jeżeli widać tylko ślady wchodzących.)
patrz, komu ufasz.
niechaj baczą konsulowie, by rzeczpospolita nie poniosła jakiej szkody.
widzę wilka; o wilku mowa, a wilk tuż.
widzę i pochwalam to, co lepsze, ale skłaniam się ku gorszemu. (wypowiedź Medei przeżywającej konflikt między lojalnością wobec ojca, a miłością do Jazona.)
Owidiusz, Metamorfozy, VII 20-21.
czuwajcie więc, bo nie znacie dnia ani godziny. (słowa Jezusa Chrystusa, Ewangelia św. Mateusza.)
Św. Paweł
zło dobrem zwyciężaj.
Horacy
winem odpędźcie troski.
Seneka
wino rozpala gniew.
Seneka
cnota wystarcza do szczęścia.
Cyceron
cnota jest doskonałym rozumem.
męstwu żołnierskiemu.
Lukrecjusz
życia nikt nie otrzymuje na własność, lecz wszyscy do użytku.
życie bez nauki śmiercią jest.
żywe słowo kształci
Seneka
życie jest walką.
Seneka
kto nie chce umierać, ten nie chce też żyć.
małym (ludziom o małych potrzebach) żyje się dobrze.
dla chcącego nic trudnego.
chcącemu nie dzieje się krzywda
wy jesteście solą ziemi; wy jesteście światłością świata. (Jezus Chrystus do apostołów.)
głos wołającego na pustyni.
Księga Izajasza
Alkuin
głos ludu, to głos Boga.
słowo „przyjaciel” jest pospolite, ale lojalność jest bardzo rzadka.
ranią wszystkie, ostatnia zabija. (o godzinach; napis na zegarze.)